علمای اسلام از قدیم گناهان را بر دو گونه تقسیم نموده اند:
۱. گناهان کبیره (بزرگ).
۲. گناهان صغیره (کوچک).
این تقسیم بندی از قرآن و روایات سرچشمه گرفته است؛ در قرآن چنین می خوانیم:
«أن تجتنبوا کبائر ما تنهون عنه نکفر عنکم سیئاتکم و ندخلکم مدخلا کریماً؛ اگر از گناهان کبیره ای که از آن نهی شده اید، اجتناب کنید، گناهان کوچک شما را می پوشانیم و شما را در جایگاه خوبی وارد می سازیم».۱

و در جای دیگر آمده است:
«و وضعَ الکِتاب فَترَی المُجرمینَ مُشفِقینَ ممّا فیهِ و یقُولونَ یا ویلتنا ما لِهذا الکِتاب لا یُغادِر صغیرة وَ لا کَبیرةً الا اَحصاها؛ و کتاب (نامه اعمال) در آنجا گذارده شود، گنهکاران را می بینی که از آنچه در آن است، ترسان و هراسناکند، و می گویند: ای وای برما، این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی نیست، مگر اینکه آن را شماره کرده است؟»۲

و در آیه ای دیگر می خوانیم:
«الّذین یَجتَنبون کبائِرِ الاِثم و الفَواحش الاّ اللَمَم انّ ربّک واسعُ المَغفرة …؛ (نیکوکاران) کسانی هستند که از گناهان بزرگ و زشتی ها، جز گناهان کوچک پرهیز می کنند، بی گمان آمرزش پروردگارت وسیع است».۳

و نامه اعمال در آنجا گذارده شود، گنهکاران را می بینی که از آنچه در آن است، ترسان و هراسناکند، و می‌گویند: ای وای بر ما، این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی نیست، مگر اینکه آن را شماره کرده است؟

نامه اعمال در قیامت چیزی مانند ورق های کاغذ و دفتر و کتاب معمولی نیست، بلکه نقش هایی است گویا که هیچ کس را یارای نفی آن نمی باشد.
شاهد این سخن این است که اگر به شکل دفتر و اوراق معمولی باشد، هزاران برگ لازم است که اعمال یک عمر را در آن بنویسند و چنین کتابی برای همه به آسانی قابل مطالعه نیست و نمی تواند مایه رسوایی بدکاران و افتخار نیکوکاران گردد.

به علاوه خطوط و نقش های معمولی چنان نیست که قابل انکار نباشد، در حالی که از آیات [کهف، آیه 49; حاقه، آیه 25 ـ 29; اسراء، آیه 14] و روایات به خوبی برمی آید که خطوط این کتاب قابل انکار نیست و سندی زنده و روشن برای همه و صاحبان آن است.

در تفسیر نامه عمل چند دیدگاه وجود دارد:

1. دیدگاه ملا محسن فیض (ره) : «نامه عمل عیناً همان روح آدمی است که آثار عمل در آن رسوخ می کند؛ به گونه ای که با آن نقش گرفته است».[ر. ک: ملا محسن فیض، تفسیر صافی، ج 3، ص 182، ذیل آیه 13 اسراء] بنابراین تفسیر «نامه عمل» کنایه از روح آدمی است که آثار عمل در آن نقش می بندد.

2. دیدگاه مرحوم علامه طباطبائی (ره) ایشان با استفاده از آیه: (یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوَءٍ …)[آل عمران، آیه 30] می فرماید: نامه عمل هر کس، حقایق تمامی اعمال او را در بر دارد، بدون آن که کوچک ترین عملی را از قلم انداخته باشد؛ چنان که آیه ذیل می فرماید:(وَوُضِعَ الْکِتَابُ فَتَرَی الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَیَقُولُونَ یَا وَیْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْکِتَابِ لَا یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَلَا کَبِیرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا …)[کهف، آیه 49] ; و کارنامه [عمل شما در میان‏] نهاده می‏شود، آن گاه بزهکاران را از آنچه در آن است بیمناک می‏بینی، و می‏گویند: «ای وای بر ما، این چه نامه‏ ای است که هیچ [کار] کوچک و بزرگی را فرو نگذاشته، جز اینکه همه را به حساب آورده است. …

نامه عمل، نفس اعمال انسان است که خداوند آدمی را آشکارا بر آن آگاه می کند و هیچ دلیلی بهتر از مشاهده نیست.

ریز و درشت اعمال در نامه ای می آید

دفتر اعمال گشوده شود،مجرمان را بینی که از آنچه در آن آمده است بیمناک اند و می گویند: وای بر ما، این چه دفتری است که هیچ گناه کوچک و بزرگی را حساب ناشده رها نکرده است! آنگاه اعمال خود را در مقابل خود بیایند؛ و پروردگار تو به کسی ستم نمی کند.

آیات قرآن در باب نامه اعمال متعدد است و از جنبه های مختلف قابل تأمل و توجه است.

یک جنبه مهم آن این است که ریز و درشت و پنهان و آشکار اعمال همه در آن موجود و حاضر است: للَّهِ ما فِی السَّمَاواتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَإِن تُبْدُواْ مَا فِی أَنفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُم بِهِ اللّهُ … (بقره : 284)

آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آنِ خداست. و اگر آنچه در دلهای خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند شما را به آن محاسبه می‏کند،…)

وَإِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ * کِرَامًا کَاتِبِینَ * یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ ( انفطار: 10 – 12) (و قطعاً بر شما نگهبانانی [گماشته شده‏] اند ، [فرشتگان‏] بزرگواری که نویسندگان [اعمال شما] هستند ، آنچه را می‏کنید، می‏دانند. )

هیچ چیز قیامت با دنیا قابل مقایسه نیست، لذا کیفیت نامه اعمال و گرفتن و خواندن آن برای ما قابل درک نیست و تنها آن چه در آیات و روایات بیان شده می توان بازگو کرد.

أمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُم بَلَی وَرُسُلُنَا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ(زخرف: 80) (آیا می‏پندارند که ما راز آنها و نجوایشان را نمی‏شنویم؟ چرا، و فرشتگان ما پیش آنان [حاضرند و] ثبت می‏کنند.)

از این رو قرآن می فرماید که همه می فهمند که اگر از خداوند غافل بوده اند خداوند از آنان غافل نبوده است : یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا أَحْصَاهُ اللَّهُ وَنَسُوهُ …(مجادله : 6) (روزی که خداوند همه آنان را بر می‏انگیزد و به آنچه کرده‏اند آگاهشان می‏گرداند. خدا [کارهایشان را] برشمرده است و حال آنکه آنها آن را فراموش کرده‏اند، …)

یک جنبه مهم دیگر نامه اعمال این است که این کتاب فقط از واقعیات و حقایق سخن می گوید، بی هیچ خطا و لغزشی : … وَلَدَیْنَا کِتَابٌ یَنطِقُ بِالْحَقِّ … (مۆمنون : 62) (… و نزد ما کتابی است که به حق سخن می‏گوید ،…)

آیا کتاب قیامت شخصی است یا جمعی؟

با بررسی آیات قرآن روشن می شود که در عالم قیامت سه نوع کتاب و نامه اعمال وجود دارد:(با استفاده از تفسیر المیزان)

یک کتاب واحد و جامع وجود دارد، که حساب اعمال همه خلایق در آن ثبت است، از اولین تا آخرین، زیرا قرآن می فرماید: و وضع الکتاب؛ دیگر کتابی است که برای هر امتی تنظیم شده، یعنی اعمال یک امت در آن ثبت و درج شده است : (وَتَرَی کُلَّ أُمَّةٍ جَاثِیَةً کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَی إِلَی کِتَابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ: و هر امّتی را به زانو در آمده می‏بینی هر امّتی به سوی کارنامه خود فراخوانده می‏شود [و بدیشان می‏گویند:] «آنچه را می‏کردید امروز پاداش می‏یابید. (جاثیه : 28)

این آیه : (هَذَا کِتَابُنَا یَنطِقُ عَلَیْکُم بِالْحَقِّ … ؛ این است کتابِ ما که علیه شما به حق سخن می‏گوید.)(جاثیه : 29)

و سوم کتاب و نامه ای است که خاص هر انسان است :

وَکُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ کِتَابًا یَلْقَاهُ مَنشُورًا ؛و کارنامه هر انسانی را به گردن او بسته‏ایم، و روز قیامت برای او نامه‏ای که آن را گشاده می‏بیند بیرون می‏آوریم. (اسراء: 13) نکته دیگر این که نامه اعمال از جنس کاغذ و کتاب نیست؛ بلکه مجموعه ای گویا و مجسمه اعمال است – اعمالی که به صورت نیروهای پراکنده در این جهان از نظرها محو شده، اما در حقیقت نابود نشده است و به فرمان خداوند در موقع مقرر بدل به ماده می شود و به صورت های مناسبی تجسم می یابد: اعمال نیک به صورت های زیبا و اعمال بد در چهره هایی زشت.
قیامت

کتابی که در دنیا پوشیده شده، در آخرت رسوا می شود

این کتاب در دنیا از درک انسان پنهان است و حجاب و غفلت روی آن را پوشانده ، در قیامت خداوند آن را می گشاید و پرده های غفلت را کنار می زند و آدمی را از آن باخبر می سازد: (لَقَدْ کُنتَ فِی غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا فَکَشَفْنَا عَنکَ غِطَاءکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ ) [ق، آیه 22]

ظاهراً منظور علامه طباطبائی از تفسیری که برای نامه اعمال ارائه می دهد، همان صورت ملکوتی اعمال است. [المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، ج 13، ص 95]

3. دیدگاه تفسیر نمونه؛ اعمال انسان، همان گونه که در درون جان او اثر می گذارد، در عالم بیرون،در فضا و هوای اطراف، در زمینی که بر آن زندگی می کند و در همه چیز اثر دارد؛ گویی بر آن نقش می بندد، نقش های طبیعی و غیر قابل انکار، نقش هایی که به وسیله قوا و نیروهای عالم هستی و فرشتگان در دل این موجودات ثبت می شود و در قیامت پرده از آن برداشته می شود و آشکار می گردد.

این آثار از تمام محیط بیرون جمع آوری می شود و فشرده می گردد و به دست هر کس داده می شود و با یک نگاه در آن حال هر کس معلوم است. [تفسیر نمونه، ج 12، ص 55; ناصر مکارم شیرازی و همکاران، پیام قرآن، ج 6، ص 105; ناصر مکارم شیرازی، یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، ص 374]

از این سه دیدگاه در مورد نامه اعمال، دیدگاه علامه طباطبائی که نامه اعمال را نفس اعمال آدمی می داند، ارجح و بهتر است. این آیه گواه بر ارحجیت است: (هَذَا کِتَابُنَا یَنطِقُ عَلَیْکُم بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ) [جاثیه، آیه 29] ; این است کتابِ ما که علیه شما به حق سخن می‏گوید. ما از آنچه می‏کردید، نسخه برمی‏داشتیم.»

ظاهر آیات قرآن (حاقه، 19 و 25; انشقاق، 7 و 10) این است که نامه اعمال افراد نیکوکار به دست راستشان داده می شود و نامه اعمال افراد بدکار به دست چپشان، ولی نظر دیگری هست که می گوید: راست و چپ دو امر اعتباری است، در قیامت اصحاب یمین هر دو دستشان راست است؛ هم چنان که در مورد خدا گفته می شود کلتا یدیه یمین[شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 24، ص 260] و اصحاب شمال هر دو دستشان چپ است.

یک جنبه مهم دیگر نامه اعمال این است که این کتاب فقط از واقعیات و حقایق سخن می گوید، بی هیچ خطا و لغزشی : و لدینا کتاب ینطق بالحق (و نیز ما کتابی است که به حق سخن می گوید)

رابطه توبه و اعمال در نامه اعمال

اگر انسانی در دنیا، در زمان‏های مختلف و مکان‏های گوناگون، گناهانی مرتکب شد و سپس تائب و نادم شد؛ این گناهان قبل از توبه در باطن، در نامه عمل این شخص با چهره‏های گوناگونش، بدون مکان و زمان ثبت و ضبط شده است. اما وقتی که از گذشته خود واقعاً و از سّر وجودش، منزجر و پشیمان شد و هر روز حسرت و خون ‏جگر خورد، آه کشید و انزجارش به حدی رسید که دوست داشت و آرزو کرد که گناهان و آلودگی‏هایش از صحنه وجود برچیده شود، در باطن صحیفه عمل خودچه وضعی خواهد داشت؟

این کنار کشیدن از گناهان و تعلقات و پشیمانی از گذشته، چگونه جلوه خواهد کرد؟

از آیات و روایات استفاده می‏شود که آن چهره مخالفت و عناد – که بر اثر گناهان و تعلقات در نامه عمل او ثبت شده بود – کنار رفته و در باطن قیافه آن قطعه، شرمندگی، ندامت، کوچکی محض، تضرع محض، اطاعت محض و… می‏شود؛ یعنی، وقتی در صحیفه عمل خود قرار گرفت، شخصی به جای آن گناه، در حال تضرّع، ناله و شرمندگی ‏است و به جای دلبستگی‏های گوناگون به غیر خدا، فرد عاشق و مطیع محض خداوند است.

وقتی چنین شد، در موقف «حساب» با تبدیل سیئات به حسنات و با تحوّل محبت غیرخدا به عشق و دلدادگی خدا، وضعیت انسان بهتر، حسابش آسان‏تر و ارتقای او سریع‏تر خواهد بود.

هیچ چیز قیامت با دنیا قابل مقایسه نیست، لذا کیفیت نامه اعمال و گرفتن و خواندن آن برای ما قابل درک نیست و تنها آن چه در آیات و روایات بیان شده می توان بازگو کرد.

منبع:
۱. سوره نساء/ آیه ۳۱.
۲. سوره کهف/ آیه ۴۹.
۳. سوره نجم/ آیه ۳۲۲.

– پرسمان قرآن
– سایت افکار نیوز
– سایت اندیشه قم

به اشتراک بگذارید