عيد فطر يكى از دو عيد بزرگ در سنت اسلامى است كه درباره آن احاديث و روايات بيشمارى وارد شده است. مسلمانان روزه دار كه ماه رمضان را به روزه دارى به پا داشته و از خوردن و آشاميدن و بسيارى از كارهاى مباح ديگر امتناع ورزيده اند، اكنون پس از گذشت ماه رمضان در نخستين روز ماه شوال اجر و پاداش خود را از خداوند مى طلبند، اجر و پاداشى كه خود خداوند به آنان وعده داده است. مفهوم شناسى واژه عيد در اصل از فعل عاد يَعودُ اشتقاق يافته و معانى مختلفى براى آن ذكر كرده اند. از جمله: «خوى گرفته»، «هر چه باز آيد، از اندوه و بيمارى و غم و انديشه و مانند آن»، «روز فراهم آمدن قوم»، «هر روز كه در آن، انجمن يا تذكار فضيلت مند يا حادثه بزرگى باشد» و گويند از آن رو به اين نام خوانده شده است كه سال، شادى نوينى باز آرد. [1] ابن منظور در لسان العرب گفته است كه برخى بر آن هستند كه اصل واژه عيد از «عادة» است، زيرا آنان (قوم)، بر جمع آمدن در آن روز، عادت كرده اند. [2] به گفته ازهرى: عيد در نزد عرب، زمانى است كه در آن شادى ها و يا اندوه ها، باز مى گردد و تكرار مى شود. ابن اعرابى آن را منحصر به شادى ها دانسته است. [3] واژه عيد تنها يك بار در قرآن به كار رفته است: «اللَّهُمَّ رَبَّنَآ أَنزِلْ عَلَيْنَا مَآئدَةً مِّنَ السَّمَآءِ تَكُونُ لَنَا عِيدًا لاَِّوَّلِنَا وَءَاخِرِنَا وَءَايَةً مِّنكَ» [4]

در تفسير نمونه ذيل اين آيه گفته شده است: «عيد در لغت از ماده عود به معنى بازگشت است، ولذا به روزهايى كه مشكلات، از قوم و جمعيتى بر طرف مى شود و بازگشت به پيروزيها و راحتى هاى نخستين مى كند عيد گفته مى شود، و در اعياد اسلامى به مناسبت اينكه در پرتو اطاعت يك ماه مبارك رمضان و يا انجام فريضه بزرگ حج، صفا و پاكى فطرى نخستين به روح و جان باز مى گردد، و آلودگى ها كه بر خلاف فطرت است، از ميان مى رود، عيد گفته شده است و از آنجا كه روز نزول مائده روز بازگشت به پيروزى و پاكى و ايمان به خدا بوده است حضرت مسيح(ع) آن را عيد ناميده، و همانطور كه در روايات وارد شده نزول مائده در روز يكشنبه بود و شايد يكى از علل احترام روز يكشنبه در نظر مسيحيان نيز همين بوده است، و روايتى كه از على(ع) نقل شده «وكل يوم لا يعصى الله فيه فهو يوم عيد; هر روز كه در آن معصيت خدا نشود روز عيد است» نيز اشاره به همين موضوع است، زيرا روز ترك گناه، روز پيروزى و پاكى و بازگشت به فطرت نخستين است». [5] در روايات معصومين (ع) نيز بارها به اين موضوع اشاره شده است، همچنانكه گذشت امير المؤمنين على(ع) هر روزى را كه در آن معصيت و گناه نشود، روز عيد خوانده است. از سويد بن غفله نقل شده است كه گفت: در روز عيد بر امير المؤمنين على(ع) وارد شدم و ديدم كه نزد او نان گندم و خطيفه [6] و ملبنة [7] است.

پس به آن حضرت عرض كردم روز عيد و خطيفه؟! پس از آن حضرت فرمود: انما هذا عيد من غفر له; اين عيد كسى است كه آمرزيده شده است. [8] و نيز آن حضرت در يكى از اعياد، فرمود: «انما هو عيد لمن قبل الله صيامه، وشكر قيامه، وكل يوم لا تعصى الله فيه فهو يوم عيد; امروز تنها عيد كسى است كه خداوند روزه اش را پذيرفته و عبادتش را سپاس گزارده است، هر روزى كه خداوند مورد نافرمانى قرار نگيرد، عيد راستين است». در روايات اسلامى براى اعياد به ويژه اعياد مذهبى از جمله عيد فطر، آداب و رسوم خاصى توصيه شده در حديثى از معصوم(ع) آمده است: «زينوا اعيادكم بالتكبير; عيدهاى خودتان را با تكبير زينت بخشيد».

«زينوا العيدين بالتهليل والتكبير والتحميد والتقديس»; عيد فطر و قربان را با گفتن ذكر لا اله الا الله، الله اكبر، الحمد لله وسبحان الله، زينت بخشيد». عيد فطر امير المؤمنين على(ع) در يكى از اعياد فطر خطبه اى خوانده و در آن مؤمنان را بشارت و مبطلان را بيم دادند: اى مردم! اين روز شما روزى است كه نيكوكاران در آن پاداش مى گيرند و زيانكاران و تبهكاران در آن مأيوس و نااميد مى گردند و اين شباهت زيادى به روز قيامتتان دارد، پس با خارج شدن از منازل و رهسپار جايگاه نماز عيد شدن خروجتان از قبرها و رفتنتان را به سوى پروردگار به ياد آوريد، و با ايستادن در جايگاه نماز، ايستادن در برابر پروردگارتان را به ياد آوريد و با بازگشت به سوى منازل خود، بازگشتتان را به سوى منازلتان در بهشت برين متذكر شويد، اى بندگان خدا، كمترين چيزى كه به زنان و مردان روزه دار داده مى شود اين است كه فرشته اى در آخرين روز ماه رمضان به آنان ندا مى دهد و مى گويد: «هان! بشارتتان باد، اى بندگان خدا كه گناهان گذشته تان آمرزيده شد، پس به فكر آينده خويش باشيد كه چگونه بقيه ايام را بگذرانيد». [9] عارف وارسته، ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى درباره عيد فطر آورده است: «عيد فطر روزى است كه خداوند آن را از ميان ديگر روزها برگزيده است و ويژه هديه بخشيدن و جايزه دادن به بندگان خويش ساخته و آنان را اجازه داده است تا در اين روز نزد حضرت او گرد آيند و بر خوان كرم او بنشينند و ادب بندگى بجاى آرند، چشم اميد به درگاه او دوزند و از خطاهاى خويش پوزش خواهند، نيازهاى خويش به نزد او آرند و آرزوهاى خويش از او خواهند و نيز آنان را وعده و مژده داده است كه هر نيازى به او آرند، برآورد و بيش از آنچه چشم دارند به آنان ببخشد و از مهربانى و بنده نوازى، بخشايش و كارسازى، آن قدر در حق آنان روا دارد كه گمان نيز نمى برند». [10]

روز اول ماه شوال را بدين سبب عيد فطر خوانده اند كه در اين روز، امر به امساك و صوم از خوردن و آشاميدن برداشته شده و رخصت داده شد كه مؤمنان در روز افطار كنند و روزه خود را بشكنند. فطر و فَطر و فطور به معناى خوردن و آشاميدن يا ابتدا كردن به خوردن و آشاميدن است و نيز گفته شده است كه به معناى آغاز خوردن و آشاميدن است، پس از مدتى نخوردن و نياشاميدن. ابتداى خوردن و آشاميدن را افطار مى نامند و از اين روست كه پس از اتمام روز و هنگامى كه مغرب شرعى در روزهاى ماه رمضان، شروع مى شود انسان افطار مى كند يعنى پس از امساك از خوردن، اجازه خوردن به او داده مى شود. عيد فطر داراى اعمال و عباداتى است كه در روايات معصومين (ع) به آنها پرداخته شده و ادعيه خاصى نيز راجع به آن وارد شده است. از سخنان معصومين(ع) چنين استفاده مى شود كه روز عيد فطر، روز گرفتن مزد است، و لذا در اين روز مستحب است كه انسان بسيار دعا كند و به ياد خدا باشد و روز خود را به بطالت و تنبلى نگذراند و خير دنيا و آخرت را بطلبد. در قنوت نماز عيد مى خوانيم: بارالها! به حق اين روزى كه آن را براى مسلمانان عيد و براى محمد(ص) ذخيره و شرافت و كرامت و فضيلت قرار دادى از تو مى خواهم كه بر محمد و آل محمد درود بفرستى و مرا در هر خيرى كه محمد و آل محمد را در آن وارد كردى، وارد كنى و از هر سوء و بدى كه محمد و آل محمد را خارج ساختى، خارج كنى، درود و صلوات تو بر او و آنها، خداوندا، از تو مى طلبم آنچه را كه بندگان شايسته از تو خواستند و به تو پناه مى برم از آنچه بندگان خالصت از آن به تو پناه بردند. در صحيفه سجاديه نيز دعايى از امام سجاد(ع) به مناسبت وداع ماه مبارك رمضان و استقبال عيد سعيد فطر وارد شده است: پروردگارا! بر محمد و آل محمد درود فرست و مصيبت ما را در اين ماه جبران كن و روز فطر را بر ما عيدى مبارك و خجسته بگردان و آن را از بهترين روزهايى قرار ده كه بر ما گذشته است كه در اين روز بيشتر ما را مورد عفو قرار دهى و گناهانمان را بشويى و خداوندا بر ما ببخشايى آنچه در پنهانى و آشكارا گناه كرديم. خداوندا! در اين روز عيد فطرمان كه براى مؤمنان روز عيد و خوشحالى و براى مسلمانان روز اجتماع و گردهمايى قرار دادى از هر گناهى كه مرتكب شده ايم و هر كار بدى كه كرده ايم و هر نيت ناشايسته اى كه در ضميرمان نقش بسته است به سوى تو باز مى گرديم و توبه مى كنيم، توبه اى كه در آن هرگز بازگشت به گناه نباشد و بازگشتى كه در آن هرگز روى آوردن به معصيت نباشد. بارالها! اين عيد را بر تمام مؤمنان مبارك گردان و در اين روز، ما را توفيق بازگشت به سويت و توبه از گناهان عطا فرما» [11].

پي نوشتها

[1].دهخدا; ذيل عيد، زبيدى، تاج العروس، 8 / 438 – 439 .
[2].ابن منظور، لسان العرب، 3 / 319 .
[3].ابن منظور، همانجا ـ زبيدى / 8 / 439 .
[4]. سوره مائده، آيه 114 .
[5].تفسير نمونه، 5 / 131 .
[6].خوراكى از آرد و شير.
[7].غذا يا حلوايى كه با شير تهيه شود.
[8].مجلسى، بحار الانوار، ج 40 / ص 73 .
[9].ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى، المراقبات فى اعمال السنه، تبريز، 1281 ق، ص 167; مجله پاسدار اسلام، ش 1011، ص 10 .
[10].ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى، المراقبات فى اعمال السنه، تبريز، 1281 ق، ص 1677; مجله پاسدار اسلام، ش 101، ص 10 .
[11].ماهنامه پاسدار اسلام، شماره 101، ارديبهشت ماه 1369، ص 10 ـ 11 ، 50 .

به اشتراک بگذارید