بهاءالدين محمدبن ‏حسين‏ عاملى معروف به شيخ ‏بهايى (1030- 953 ه ق)؛ از عالمان بزرگ شيعى در سده دهم و يازدهم هجرى كه در عرصه‏ هاى گوناگون علمى، سياسى و هنرى شهرت قابل توجهي دارد.

ولادت و تحصيل

بهاءالدين محمدبن ‏حسين بن عبدالصمد عاملى در سال 953 (ه ق) در بعلبك در منطقه ‏اى كه امروزه با نام لبنان شناخته مى ‏شود، چشم به جهان گشود. (1) زادگاه او همواره يكى از مراكز مهم مذهب تشيع بوده و دانشمندان شيعى بسيارى از اين ناحيه برخاسته ‏اند. خاندان بهايى يكى از خانواده‏ هاى معروف جبل ‏عامل در اين عصر بوده ‏اند. (2) علماى اين منطقه در بنياد نهادن تشيع در ايران و استوار كردن آن بويژه از قرن هفتم به بعد تلاش بسيار كرده ‏اند. بهايى دوران كودكى و نوجوانى خود را در محل تولدش به سر آورد. وى در سال مهاجرت پدرش به ايران (966 ه ق) سيزده سال داشت. در سال‏هاى اوليه مهاجرت، (به دليل عدم آشنايى با زبان فارسى) در فراگيرى علم و دانش همچنان از محضر پدر خويش بهره مى ‏جست، اما با انتقال خانواده او از اصفهان به قزوين (كه به دعوت شاه طهماسب صفوى، و تعيين پدرش به منصب شيخ الاسلامى پايتخت صورت گرفت) دنياى جديدى از علم و سياست در برابر شيخ بهايى گشوده شد، زيرا قزوين در آن روزگار مركز علم و دانش، و نيز محل اقامت ‏شخصيت‏هاى بزرگ علمى و سياسى در ايران بود. اين سفر فرصتى بود براى شيخ بهايى براى دستيابى به رشد علمى و نيز آشنايى با فعاليت‏هاى سياسى و اجتماعى كه آينده او را رقم زد.

استادان

شيخ بهايى رحمه الله در شهر قزوين از محضر اساتيد بسيارى در علوم مختلف كسب فيض كرده و در فنون گوناگون تجربه اندوخت. وى به خاطر نبوغ ذاتى و استعداد كم‏ نظيرى كه در فراگيرى علوم داشت از اوان جوانى دست‏به نگارش در موضوعات دينى زد. نام برخى از اساتيد شيخ بهايى از اين قرار است: 1. شيخ حسين بن عبدالصمد پدر شيخ بهايى كه در علوم نقلى (فقه و اصول، تفسير، حديث و ادبيات عرب) استاد فرزند خود بوده است. 2. عبدالله بن شهاب ‏الدين حسين يزدى، معروف به ملاعبدالله يزدى، كه علم منطق و كلام و معانى و بيان و ادبيات عرب را به او آموخته است. 3. حكيم عمادالدين محمود، طبيب ويژه شاه طهماسب و مشهورترين پزشك ايران در عصر بهايى كه استاد او در طب بوده است. 4. مولانا افضل قاينى، استاد شيخ بهايى در رياضيات، كلام و فلسفه بوده است.

(3) شاگردان

شيخ بهايى شاگردان زيادى را پرورش داده است. گروهى از دانشوران نامى قرن يازدهم نزد وى درس خوانده‏ اند. يكى از محققان معاصر 33 تن از شاگردان او را نام برده است كه در اين‏جا به مشهورترين آن‏ها اشاره مى‏كنيم: 1. ملامحمدمحسن بن‏ مرتضى بن محمود فيض كاشانى، متوفى 1091 ق. 2. سيدميرزا رفيع ‏الدين محمدبن حيدر حسينى طباطبايى نائينى، متوفى 1099 ق. 3. ملامحمدتقى بن مقصود على مجلسى، معروف به مجلسى اول، متوفى 1070 ق. 4. صدرالدين محمدبن ‏ابراهيم شيرازى، معروف به ملاصدرا، حكيم مشهور قرن يازدهم، متوفى 1050 ق. 5. ملامحمدباقربن ‏محمد مؤمن خراسانى سبزوارى، معروف به محقق سبزوارى، شيخ ‏الاسلام اصفهان، متوفى 1090 ق. (4) در باره ديدگاه‏هاى علمى شيخ بهايى، مسلم اين است كه از نظر فقهى مسلك اصولى داشته. تاليف زبدة‏الاصول در عصر گسترش اخبارى‏گرى مؤيد اين مطلب است. آثار عرفانى او از قبيل مثنوى ‏ها، و تعبيرات وى در كشكول و غير آن است.

آثار و تاليفات

بهاءالدين عاملى در زمينه‏ هاى مختلف علوم اسلامى آثار گرانقدر و ماندگارى را بر جاى نهاده است. وى در علومى كه در آن زمان مرسوم بود، بويژه در اخبار و احاديث، تفسير، اصول فقه و رياضيات داراى تاليفات بسيار است. تاليفات شيخ بهايى بر اساس پژوهش يكى از محققان، بالغ بر 95 كتاب و رساله است. (6) برخى از نويسندگان، آثار او را 120 عنوان ذكر كرده ‏اند. (7) نگاشته‏ هاى شيخ از زمان تاليف مورد توجه دانشمندان بوده و بر كتاب‏هاى معروف او شرح يا حاشيه نوشته ‏اند. بعضى از اين كتاب‏ها مدت‏هاى طولانى در ايران جزء كتاب‏هاى درسى بوده است. (8) برخي از مهمترين آثار وي عبارتند از:

1. جامع عباسى

شاخص‏ترين اثر فقهى شيخ بهايى، جامع عباسى است. تاليف جامع عباسى به زبان فارسى، ابتكارى نو در نگارش متون فقهى براى استفاده عامه مردم به حساب مى ‏آيد، تا آن‏جا كه برخى از صاحب نظران از آن به عنوان اولين دوره فقه فارسى غير استدلالى كه به صورت رساله عمليه نوشته شده است‏ياد مى ‏كنند. (9) اين اثر بنابر درخواست‏ شاه عباس اول و با هدف پاسخ‏گويى به سؤال‏ها و نيازهاى شرعى عموم مردم نگارش يافت. به گزارش تاريخ عالم آراى عباسى شيخ در پايان عمر (1025) مشغول تاليف آن بود و در سال 1032 (دو سال بعد از درگذشت‏ شيخ) نظام ‏الدين‏ بن‏ حسين ساوجى يكى از شاگردان او، آن را به پايان برده است. (10) اين كتاب از يك مقدمه و بيست‏ باب (از طهارت تا ديات) تشكيل شده است.

2. الزبدة فى الاصول

مهم‏ترين اثر اصولى شيخ بهايى كتاب زبدة الاصول است. تاريخ نگارش آن يعنى سال 1018 ق و به قولى در سال 1005 ق، حكايت از اهميت آن دارد، زيرا اوايل قرن يازدهم، عصر سيطره اخباريان در حوزه فقه و اصول شيعى بوده است. (11)

3. اربعين

تاليف اربعين از سوى محدثان و عالمان شيعى بر اساس حديث معروفى است كه از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است. (12) شيخ بهايى نيز به پيروى از اين سنت معمول، به تاليف اربعين حديث پرداخت، با اين امتياز كه شرح كافى و جامع در باره حاديث‏ ياد شده دارد و در مجموع، از بهترين و معروف‏ترين اربعين‏ها مى ‏باشد. اين اثر بعد از مثنوى سوانح حجاز، تنها اثرى است كه شيخ در آن به مباحث‏ سياسى پرداخته است. مؤلف در شرح حديث پانزدهم (كه در باره حرمت اعانت ظالمان و گرايش قلبى به آن‏ها وارد شده است) به تفصيل ديدگاه‏هاى خود را مطرح كرده است. شيخ در باره اين موضوع به طور صريح و شفاف سخن گفته است، از اين رو مى ‏توان ديدگاه و عقيده باطنى او در مورد رفتار با حاكم جور، و نيز علل و عوامل همكارى علما با شاهان صفوى را به دست آورد. هم‏چنين وى در اين اثر به بحث از امر به معروف و نهى از منكر، شرايط و مراحل آن پرداخته است.

4. مثنوى سوانح الحجاز

مثنوى سوانح الحجاز يا مثنوى سوانح سفر حجاز كه به مثنوى «نان و حلوا» معروف است از آثار بسيار مشهور شيخ بهايى است. شيخ اين مثنوى را در راه مكه در بهترين حالات عرفانى خود، در زمانى كه فارغ از تعلقات و شئون ظاهرى و مادى بوده سروده است. مثنوى نان و حلوا آميخته‏اى از مواعظ، طنز، حكايت، تمثيل و لطايف عرفانى و معارف برين بشرى است. روانى و دلنشينى اين اشعار از جمله ويژگى ‏هاى آن است. تحليلى كه شيخ بهايى از مثنوى نان و حلوا ارايه مى ‏دهد، ترسيم و تبيين رياكارى، تلبيس و غرور به مال و منال و عنوان و منصب دنيايى است.

5. كشكول

اين كتاب تجلى نبوغ ادبى بهاءالدين عاملى است. در اين اثر به صورت پراكنده اشاراتى به مباحث‏ سياسى شده است، از قبيل ضرورت حكومت، جايگاه حاكم در جامعه، و نيز برخى از ويژگى ‏هاى مثبت پادشاهان. از ديگر آثار معروف شيخ بهايى مى ‏توان به كتب زير اشاره كرد: المخلاة؛ خلاصة الحساب؛ فوائد الصمديه؛ حدائق الصالحين؛ العروة الوثقى؛ اسرار البلاغة؛ مفتاح الفلاح؛ الحبل المتين فى احكام الدين؛ رساله «تحريم ذبائح اهل كتاب‏»؛ عين الحيات. (13)

وفات

شيخ بهايى پس از هفتاد و هشت‏ سال تلاش علمى و عملى، در سال «1030 ه ق‏» در اصفهان در گذشت و طبق وصيت وى در روضه رضوى به خاك سپرده شد. (14) به نقل ديگر سال وفات شيخ در سال «1031 ه ق‏» بوده است. ليكن تاريخ اول مورد تصريح و تاييد مؤلف عالم آراى عباسى، شاگرد او مولى محمدتقى مجلسى، صاحب وقايع السنين (15) و استاد نفيسى مى ‏باشد. (16)

پى‏نوشت‏ها:
1) الهجرة العاملية، ص 153.
2) احوال و اشعار شيخ بهايى، صص 10- 9.
3) الهجرة العاملية، ص 153؛ كليات شيخ بهايى، مقدمه كتاب.
4) احوال و اشعار فارسى شيخ بهايى، صص 90- 86.
5) احوال و اشعار فارسى شيخ بهايى، ص 50.
6) احوال و اشعار فارسى شيخ بهايى، ص 171.
7) اربعين شيخ بهايى، ص 44.
8) احوال و اشعار فارسى شيخ بهايى، صص 92- 91.
9) سيمايى از شيخ بهايى در آيينه آثار، ص 53.
10) همان، صص 63- 62.
11) سيمايى از شيخ بهايى در آيينه آثار، صص 87- 86.
12) متن حديث چنين است: «من حفظ على امتى اربعين حديثا مما يحتاجون اليه فى امر دينهم بعثه الله عزوجل يوم القيامة فقيها عالما»، اربعين، ص 33.
13) سيمايى از شيخ بهايى در آيينه آثار، محمد قصرى، انتشارات قدس رضوى، 13744 ش؛ احوال و اشعار فارسى شيخ بهايى، سعيد نفيسى؛ مقدمه «كليات شيخ بهايى‏» غلام‏حسين جواهرى، انتشارات كتابفروشى محمودى؛ مقدمه «العروة الوثقى‏»، اكبر ايرانى قمى، انتشارات دارالقرآن الكريم؛ 1412 ق.
14) روضات‏الجنات، ج 7، ص 59.
15) وقايع السنين، ص 504.
16) احوال و اشعار شيخ بهايى، صص 82- 811.

به اشتراک بگذارید