علمای اسلام از قدیم گناهان را بر دو گونه تقسیم نموده اند:
۱. گناهان کبیره (بزرگ).
۲. گناهان صغیره (کوچک).
این تقسیم بندی از قرآن و روایات سرچشمه گرفته است؛ در قرآن چنین می خوانیم:
«أن تجتنبوا کبائر ما تنهون عنه نکفر عنکم سیئاتکم و ندخلکم مدخلا کریماً؛ اگر از گناهان کبیره ای که از آن نهی شده اید، اجتناب کنید، گناهان کوچک شما را می پوشانیم و شما را در جایگاه خوبی وارد می سازیم».۱
و در جای دیگر آمده است:
«و وضعَ الکِتاب فَترَی المُجرمینَ مُشفِقینَ ممّا فیهِ و یقُولونَ یا ویلتنا ما لِهذا الکِتاب لا یُغادِر صغیرة وَ لا کَبیرةً الا اَحصاها؛ و کتاب (نامه اعمال) در آنجا گذارده شود، گنهکاران را می بینی که از آنچه در آن است، ترسان و هراسناکند، و می گویند: ای وای برما، این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی نیست، مگر اینکه آن را شماره کرده است؟»۲
و در آیه ای دیگر می خوانیم:
«الّذین یَجتَنبون کبائِرِ الاِثم و الفَواحش الاّ اللَمَم انّ ربّک واسعُ المَغفرة …؛ (نیکوکاران) کسانی هستند که از گناهان بزرگ و زشتی ها، جز گناهان کوچک پرهیز می کنند، بی گمان آمرزش پروردگارت وسیع است».۳
و نامه اعمال در آنجا گذارده شود، گنهکاران را می بینی که از آنچه در آن است، ترسان و هراسناکند، و می‌گویند: ای وای بر ما، این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی نیست، مگر اینکه آن را شماره کرده است؟
نامه اعمال در قیامت چیزی مانند ورق های کاغذ و دفتر و کتاب معمولی نیست، بلکه نقش هایی است گویا که هیچ کس را یارای نفی آن نمی باشد.
شاهد این سخن این است که اگر به شکل دفتر و اوراق معمولی باشد، هزاران برگ لازم است که اعمال یک عمر را در آن بنویسند و چنین کتابی برای همه به آسانی قابل مطالعه نیست و نمی تواند مایه رسوایی بدکاران و افتخار نیکوکاران گردد.
به علاوه خطوط و نقش های معمولی چنان نیست که قابل انکار نباشد، در حالی که از آیات [کهف، آیه 49; حاقه، آیه 25 ـ 29; اسراء، آیه 14] و روایات به خوبی برمی آید که خطوط این کتاب قابل انکار نیست و سندی زنده و روشن برای همه و صاحبان آن است.
در تفسیر نامه عمل چند دیدگاه وجود دارد:
1. دیدگاه ملا محسن فیض (ره) : «نامه عمل عیناً همان روح آدمی است که آثار عمل در آن رسوخ می کند؛ به گونه ای که با آن نقش گرفته است».[ر. ک: ملا محسن فیض، تفسیر صافی، ج 3، ص 182، ذیل آیه 13 اسراء] بنابراین تفسیر «نامه عمل» کنایه از روح آدمی است که آثار عمل در آن نقش می بندد.
2. دیدگاه مرحوم علامه طباطبائی (ره) ایشان با استفاده از آیه: (یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوَءٍ …)[آل عمران، آیه 30] می فرماید: نامه عمل هر کس، حقایق تمامی اعمال او را در بر دارد، بدون آن که کوچک ترین عملی را از قلم انداخته باشد؛ چنان که آیه ذیل می فرماید:(وَوُضِعَ الْکِتَابُ فَتَرَی الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَیَقُولُونَ یَا وَیْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْکِتَابِ لَا یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَلَا کَبِیرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا …)[کهف، آیه 49] ; و کارنامه [عمل شما در میان] نهاده میشود، آن گاه بزهکاران را از آنچه در آن است بیمناک میبینی، و می‌گویند: «ای وای بر ما، این چه نامه ای است که هیچ [کار] کوچک و بزرگی را فرو نگذاشته، جز اینکه همه را به حساب آورده است. …
نامه عمل، نفس اعمال انسان است که خداوند آدمی را آشکارا بر آن آگاه می کند و هیچ دلیلی بهتر از مشاهده نیست.
ریز و درشت اعمال در نامه ای می آید
دفتر اعمال گشوده شود،مجرمان را بینی که از آنچه در آن آمده است بیمناک اند و می گویند: وای بر ما، این چه دفتری است که هیچ گناه کوچک و بزرگی را حساب ناشده رها نکرده است! آنگاه اعمال خود را در مقابل خود بیایند؛ و پروردگار تو به کسی ستم نمی کند.
آیات قرآن در باب نامه اعمال متعدد است و از جنبه های مختلف قابل تأمل و توجه است.
یک جنبه مهم آن این است که ریز و درشت و پنهان و آشکار اعمال همه در آن موجود و حاضر است: للَّهِ ما فِی السَّمَاواتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَإِن تُبْدُواْ مَا فِی أَنفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُم بِهِ اللّهُ … (بقره : 284)
آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آنِ خداست. و اگر آنچه در دلهای خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند شما را به آن محاسبه میکند،…)
وَإِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ * کِرَامًا کَاتِبِینَ * یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ ( انفطار: 10 – 12) (و قطعاً بر شما نگهبانانی [گماشته شده] اند ، [فرشتگان] بزرگواری که نویسندگان [اعمال شما] هستند ، آنچه را میکنید، میدانند. )
هیچ چیز قیامت با دنیا قابل مقایسه نیست، لذا کیفیت نامه اعمال و گرفتن و خواندن آن برای ما قابل درک نیست و تنها آن چه در آیات و روایات بیان شده می توان بازگو کرد.
أمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُم بَلَی وَرُسُلُنَا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ(زخرف: 80) (آیا میپندارند که ما راز آنها و نجوایشان را نمیشنویم؟ چرا، و فرشتگان ما پیش آنان [حاضرند و] ثبت میکنند.)
از این رو قرآن می فرماید که همه می فهمند که اگر از خداوند غافل بوده اند خداوند از آنان غافل نبوده است : یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا أَحْصَاهُ اللَّهُ وَنَسُوهُ …(مجادله : 6) (روزی که خداوند همه آنان را بر میانگیزد و به آنچه کردهاند آگاهشان میگرداند. خدا [کارهایشان را] برشمرده است و حال آنکه آنها آن را فراموش کردهاند، …)
یک جنبه مهم دیگر نامه اعمال این است که این کتاب فقط از واقعیات و حقایق سخن می گوید، بی هیچ خطا و لغزشی : … وَلَدَیْنَا کِتَابٌ یَنطِقُ بِالْحَقِّ … (مۆمنون : 62) (… و نزد ما کتابی است که به حق سخن میگوید ،…)
آیا کتاب قیامت شخصی است یا جمعی؟
با بررسی آیات قرآن روشن می شود که در عالم قیامت سه نوع کتاب و نامه اعمال وجود دارد:(با استفاده از تفسیر المیزان)
یک کتاب واحد و جامع وجود دارد، که حساب اعمال همه خلایق در آن ثبت است، از اولین تا آخرین، زیرا قرآن می فرماید: و وضع الکتاب؛ دیگر کتابی است که برای هر امتی تنظیم شده، یعنی اعمال یک امت در آن ثبت و درج شده است : (وَتَرَی کُلَّ أُمَّةٍ جَاثِیَةً کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَی إِلَی کِتَابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ: و هر امّتی را به زانو در آمده میبینی هر امّتی به سوی کارنامه خود فراخوانده میشود [و بدیشان می‌گویند:] «آنچه را میکردید امروز پاداش مییابید. (جاثیه : 28)
این آیه : (هَذَا کِتَابُنَا یَنطِقُ عَلَیْکُم بِالْحَقِّ … ؛ این است کتابِ ما که علیه شما به حق سخن میگوید.)(جاثیه : 29)
و سوم کتاب و نامه ای است که خاص هر انسان است :
وَکُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ کِتَابًا یَلْقَاهُ مَنشُورًا ؛و کارنامه هر انسانی را به گردن او بستهایم، و روز قیامت برای او نامهای که آن را گشاده میبیند بیرون میآوریم. (اسراء: 13) نکته دیگر این که نامه اعمال از جنس کاغذ و کتاب نیست؛ بلکه مجموعه ای گویا و مجسمه اعمال است – اعمالی که به صورت نیروهای پراکنده در این جهان از نظرها محو شده، اما در حقیقت نابود نشده است و به فرمان خداوند در موقع مقرر بدل به ماده می شود و به صورت های مناسبی تجسم می یابد: اعمال نیک به صورت های زیبا و اعمال بد در چهره هایی زشت.
قیامت
کتابی که در دنیا پوشیده شده، در آخرت رسوا می شود
این کتاب در دنیا از درک انسان پنهان است و حجاب و غفلت روی آن را پوشانده ، در قیامت خداوند آن را می گشاید و پرده های غفلت را کنار می زند و آدمی را از آن باخبر می سازد: (لَقَدْ کُنتَ فِی غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا فَکَشَفْنَا عَنکَ غِطَاءکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ ) [ق، آیه 22]
ظاهراً منظور علامه طباطبائی از تفسیری که برای نامه اعمال ارائه می دهد، همان صورت ملکوتی اعمال است. [المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، ج 13، ص 95]
3. دیدگاه تفسیر نمونه؛ اعمال انسان، همان گونه که در درون جان او اثر می گذارد، در عالم بیرون،در فضا و هوای اطراف، در زمینی که بر آن زندگی می کند و در همه چیز اثر دارد؛ گویی بر آن نقش می بندد، نقش های طبیعی و غیر قابل انکار، نقش هایی که به وسیله قوا و نیروهای عالم هستی و فرشتگان در دل این موجودات ثبت می شود و در قیامت پرده از آن برداشته می شود و آشکار می گردد.
این آثار از تمام محیط بیرون جمع آوری می شود و فشرده می گردد و به دست هر کس داده می شود و با یک نگاه در آن حال هر کس معلوم است. [تفسیر نمونه، ج 12، ص 55; ناصر مکارم شیرازی و همکاران، پیام قرآن، ج 6، ص 105; ناصر مکارم شیرازی، یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، ص 374]
از این سه دیدگاه در مورد نامه اعمال، دیدگاه علامه طباطبائی که نامه اعمال را نفس اعمال آدمی می داند، ارجح و بهتر است. این آیه گواه بر ارحجیت است: (هَذَا کِتَابُنَا یَنطِقُ عَلَیْکُم بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ) [جاثیه، آیه 29] ; این است کتابِ ما که علیه شما به حق سخن میگوید. ما از آنچه میکردید، نسخه برمیداشتیم.»
ظاهر آیات قرآن (حاقه، 19 و 25; انشقاق، 7 و 10) این است که نامه اعمال افراد نیکوکار به دست راستشان داده می شود و نامه اعمال افراد بدکار به دست چپشان، ولی نظر دیگری هست که می گوید: راست و چپ دو امر اعتباری است، در قیامت اصحاب یمین هر دو دستشان راست است؛ هم چنان که در مورد خدا گفته می شود کلتا یدیه یمین[شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 24، ص 260] و اصحاب شمال هر دو دستشان چپ است.
یک جنبه مهم دیگر نامه اعمال این است که این کتاب فقط از واقعیات و حقایق سخن می گوید، بی هیچ خطا و لغزشی : و لدینا کتاب ینطق بالحق (و نیز ما کتابی است که به حق سخن می گوید)
رابطه توبه و اعمال در نامه اعمال
اگر انسانی در دنیا، در زمانهای مختلف و مکانهای گوناگون، گناهانی مرتکب شد و سپس تائب و نادم شد؛ این گناهان قبل از توبه در باطن، در نامه عمل این شخص با چهرههای گوناگونش، بدون مکان و زمان ثبت و ضبط شده است. اما وقتی که از گذشته خود واقعاً و از سّر وجودش، منزجر و پشیمان شد و هر روز حسرت و خون جگر خورد، آه کشید و انزجارش به حدی رسید که دوست داشت و آرزو کرد که گناهان و آلودگیهایش از صحنه وجود برچیده شود، در باطن صحیفه عمل خودچه وضعی خواهد داشت؟
این کنار کشیدن از گناهان و تعلقات و پشیمانی از گذشته، چگونه جلوه خواهد کرد؟
از آیات و روایات استفاده میشود که آن چهره مخالفت و عناد – که بر اثر گناهان و تعلقات در نامه عمل او ثبت شده بود – کنار رفته و در باطن قیافه آن قطعه، شرمندگی، ندامت، کوچکی محض، تضرع محض، اطاعت محض و… میشود؛ یعنی، وقتی در صحیفه عمل خود قرار گرفت، شخصی به جای آن گناه، در حال تضرّع، ناله و شرمندگی است و به جای دلبستگیهای گوناگون به غیر خدا، فرد عاشق و مطیع محض خداوند است.
وقتی چنین شد، در موقف «حساب» با تبدیل سیئات به حسنات و با تحوّل محبت غیرخدا به عشق و دلدادگی خدا، وضعیت انسان بهتر، حسابش آسانتر و ارتقای او سریعتر خواهد بود.
هیچ چیز قیامت با دنیا قابل مقایسه نیست، لذا کیفیت نامه اعمال و گرفتن و خواندن آن برای ما قابل درک نیست و تنها آن چه در آیات و روایات بیان شده می توان بازگو کرد.
منبع:
۱. سوره نساء/ آیه ۳۱.
۲. سوره کهف/ آیه ۴۹.
۳. سوره نجم/ آیه ۳۲۲.
– پرسمان قرآن
– سایت افکار نیوز
– سایت اندیشه قم
نظرات کاربران (بدون نظر)
ثبت و ارسال نظر