فعاليتهاى علمى و فرهنگى امام هادي(ع)

الف – فتنه خلق

خلق قرآن‏ از مهمترين جريانات فكرى دوران امام هادى(ع)، كشمكش بر سر مخلوق بودن و يا مخلوق نبودن قرآن كريم بود كه مدتها فكر مسلمانان را به خود مشغول ساخته بود و چه بسا افراد زيادى كه به جرم اعتقاد به يك طرف قضيه شكنجه شده روانه زندان گشته يا جان خود را از دست دادند. بحث‏ياد شده از دوران خلافت مامون كه به موضوعات و مسائل ماوراى جهان ماده – همچون صفات باريتعالى و ذات او و رابطه ميان آن دو، و حدوث و قدم عالم و. . . علاقه نشان داده شد، وارد محال علمى و كلامى گشت و بر مبناى دو بينش اعتقادى موجود در جامعه اسلامى يعنى معتزله و اشاعره، نسبت‏به آن، دو ديدگاه پيدا شد. حكمرانان عباسى نيز بر مبناى اعتقاد به هر يك از دو بينش ياد شده، در هر زمان از يك طرف قضيه حمايت كرده با مخالفان نظريه با شدت و خشونت‏ برخورد می نمودند.

حكومت عباسى پيش از به خلافت رسيدن مامون به مذهب اشعرى گرايش داشت و ماموران، هر فرد معتزلى را مى‏گرفتند و پس از آنكه او را به كفر متهم می ‏كردند به قتل می ‏رساندند. مامون در دوران خلافت‏خود به معتزله گرايش پيدا كرد. معتصم و واثق نيز راه او را پی ‏گرفتند. آنان بر اساس همين اعتقاد، قائل به مخلوق بودن قرآن شدند و از اين طريق، بسيارى از دانشمندان و مخالفان خود را كه به مخلوق بودن قرآن اعتراف نمی ‏كردند با شكنجه و زندان و قتل از ميدان بيرون راندند. ولى چون متوكل به حكومت رسيد به اشاعره گرايش پيدا كرد و قائلان به مخلوق بودن قرآن را سخت كيفر نمود. امام هادى(ع) كه رهبرى انديشه اسلامى را بر عهده داشت و پيدايش چنين اختلافات فكرى و دامن زدن آن را به سود دشمنان اسلام می‏دانست، بحث و جدال درباره مساله ياد شده را بدعت در دين قلمداد كرد و ياران خود را از طرح چنين بحثهايى بر حذر داشت.

متن نامه امام(ع) به برخى از پيروان خود در بغداد چنين است:

«بسم الله الرحمن الرحيم. خداوند ما و شما را از وقوع در فتنه مصون نگهدارد كه در اين صورت بزرگترين نعمت را بر ما ارزانى داشته است. و جز اين ، هلاكت و سيه روزى است. نظر ما اين است كه بحث و جدال درباره قرآن (كه مخلوق است‏يا غير مخلوق، قديم است‏يا حادث) بدعتى است كه سؤال كننده و جواب دهنده در آن شريك‏اند، زيرا چيزى دستگير پرسش كننده مى‏شود كه سزاوار او نيست و پاسخ دهنده نيز براى موضوعى كه در توان او نيست‏ بی‏جهت‏ خود را به رنج و مشقت می ‏افكند. خالق، جز خدا نيست و بجز او همه آفريده ‏اند و قرآن كلام خداست و از پيش خود اسمى براى آن قرار مده كه جزو گمراهان خواهى گشت. خداوند ما و شما را از مصاديق اين آيه قرار دهد: «الذين يخشون ربهم بالغيب و هم من الساعة مشفقون‏» (2) آنانكه در نهان از خداى خود می ‏ترسند و از روز جزا سخت هراسانند. »(3)

ب – منحرفان از خط امامت‏ در دوران امام هادى عليه السلام:

بعضى از افراد و گروههاى فرصت طلب با ادعاهاى دروغ و نشر مطالب بی اساس، در ايجاد اختلاف ميان مسلمانان و گمراه كردن آنان داشتند. اين گروهها به چند دسته تقسيم می ‏شدند

1 – غلات

‏سران اين فرقه عبارت بودند از: «على بن حسكه قمى‏»، «محمد بن نصير نميرى‏»، «حسن بن محمد» معروف به ابن بابا قمى‏»، «فارس بن حاتم قزوينى‏» و «قاسم بن يقطين قمى‏». «على بن حسكه‏» معتقد به الوهيت و ربوبيت‏ حضرت هادى عليه السلام و رسالت و نبوت خود و سقوط همه واجبات و فرايض دينى بود. «محمد بن نصير نميري نيز با «ابن حسكه‏» در مسائل بالا هم عقيده بود، علاوه بر آنكه قائل به تناسخ بود و ازدواج با محارم و همچنين لواط را روا می ‏شمرد. (4)

پيشواى دهم(ع) در برابر افراد ياد شده و عقايد كفر آميز آنان موضع گرفت و ضمن اظهار بيزارى از آنان چهره پليد ايشان را براى همگان بر ملا كرد و يكى از آنان را كه وجودش براى جامعه اسلامى خطرناك بود «مهدور الدم‏» دانست و فرمان قتلش را صادر كرد. در پاسخ بعضى شيعيان – كه درباره «ابن حسكه‏» و عقايد باطل او پرسيده بودند – نوشت: «ابن حسكه – كه لعنت‏خدا بر او باد – دروغ می ‏گويد و من او را در رديف دوستان خود نمی ‏شناسم، خداى او را لعنت كند، سوگند به خدا، پروردگار، رسول خويش و پيامبران پيش از او را جز به آيين حنيف و نماز و زكات و روزه و حج و ولايت نفرستاد و پيامبر(ص) جز به خداى يكتاى بی ‏همتا دعوت نكرد. ما جانشينان او نيز بندگان خداييم و به او شرك نمی ‏ورزيم.

اگر او را اطاعت كنيم بر ما رحم خواهد كرد، و چنانچه از فرمانش سرپيچى نماييم گرفتار كيفرش خواهيم شد. ما بر خدا هيچ حجتى نداريم، بلكه خداست كه بر ما و بر تمامى آفريده‏ هايش حجت دارد. من از كسى كه چنين سخنانى می ‏گويد بيزارى می‏ جويم و به سوى خدا از چنين گفتارى پناه مى‏برم. شما نيز از آنان دورى گزينيد و ايشان را در فشار و سختى قرار دهيد و چنانچه به يكى از آنها دسترسى پيدا كرديد سرش را با سنگ خرد كنيد. » (5)

گاهى بدون آنكه از سوى اصحاب پرسش شود نظر خود را نسبت‏به افراد ياد شده اعلام مى‏كرد. «محمد بن عيسى‏» می ‏گويد: «امام هادى(ع) – بدون آنكه پرسشى از او بشود – براى من نوشت: «خداوند «قاسم بن يقطين‏» و «على بن حسكه قمى‏» را لعنت كند شيطانى در برابر او ظاهر مى‏شود و حرفهاى بى‏اساس و دروغ را بر او القا می ‏كند. » (6) «نصر بن صباغ‏» می ‏گويد: «حسن بن معروف به «ابن بابا» و «محمد بن نصير نميرى‏» و «فارس بن حاتم قزوينى‏» مورد لعن امام هادى عليه السلام قرار گرفتند. » (7) «فارس بن حاتم‏» پيشواى «غلات‏» در مرحله‏اى از انحراف و گمراهى قرارداشت كه امام(ع) دستور قتل او را صادر نمود و براى قاتلش بهشت را تضمين كرد و فرمود: («فارس‏» به اسم من دست‏به كارهايى مى‏زند و مردم را فريب مى‏دهد و آنان را به بدعت در دين فرا مى‏خواند. خون او براى هر كس كه او را بكشد هدر است. كيست كه با كشتن او مرا راحت كند؟ و من در مقابل، بهشت را براى او تضمين می ‏كنم. » (8) يكى از ياران امام عليه السلام فرمان آن حضرت را اجرا نمود و با به هلاكت رساندن «فارس‏» امام(ع) و جامعه اسلامى را از شر او راحت كرد.

2 – ‏واقفيه

، يعنى كسانى كه بعد از شهادت موسى بن جعفر عليهما السلام به خاطر يك سلسله انگيزه‏هاى نفسانى و دنيوى منكر شهادت آن حضرت شدند و در نتيجه، تن به امامت پيشواى هشتم (ع) ندادند، در پليدى و خباثت و انحراف از خط امامت كمتر از «غلات‏» نبودند، از اين رو، امام هادى(ع) در برابر آنان نيز موضع گرفت و لعن بر آنان را روا دانست. «ابراهيم بن عقبة‏» می ‏گويد: «به امام هادى(ع) نوشتم: فدايت‏شوم! من از بغض و كينه ممطوره (واقفيه) نسبت‏به حق آگاهى دارم، آيا مجاز هستم در قنوت نماز به آنان لعن كنم؟ فرمود: آرى. » (9)

3 – صوفيه‏

صوفيان، گروه منحرف ديگرى در درون جامعه اسلامى بودند كه تحت پوشش زهد و كناره‏ گيرى از دنيا به گمراه كردن توده‏هاى مردم و منحرف كردن آنان از خط امامت مشغول بودند. پيشواى دهم عليه السلام هم چون نياكان بزرگوار خود خطر اين گروه انحراف را به مسلمان گوشزد كرده آنان را از ارتباط و همنشينى با صوفيان بر حذر داشت. «حسين بن ابی ‏الخطاب‏» می ‏گويد: «با امام هادى(ع) در «مسجد النبى‏» بودم، گروهى از ياران آن حضرت از جمله «ابوهاشم جعفرى‏» نيز به ما پيوستند. در اين هنگام جمعى از صوفيه وارد مسجد شده در گوشه‏اى دايره وار نشستند و مشغول ذكر لا اله الا الله‏» شدند.

امام(ع) رو به اصحاب كرد و فرمود: «به اين نيرنگ بازان توجه نكنيد، زيرا آنان همنشينان شياطين و ويران كنندگان پايه‏ هاى دين هستند براى تن پرورى زهد نمايى مى‏كنند و براى شكار كردن مردم ساده لوح شب زنده‏ دارى می ‏نمايند. روزگارى را به گرسنگى سپرى می ‏كنند تا براى پالان كردن، خرى چند را رام كنند. «لا اله الا الله‏» نمی ‏گويند مگر براى فريب مردم، كم نمی ‏خورند مگر براى پر كردن كاسه‏هاى بزرگ و جذب دل ابلهان به سوى خود. با مردم به املاء خود از دوستى خدا سخن می ‏گويند و آنان را آرام آرام و پنهان در چاه گمراهى مى‏افكنند. وردهايشان، رقص و كف زدن، و ذكرهايشان ترنم و آوازخوانى است. جز سفيهان كسى از آنان پيروى نمی ‏كند و جز بی‏خردان و احمقان كسى به آنان نمى‏گرود. هر كس به ديدار يكى از آنان – چه در زمان حيات او و چه در پس از مرگش – برود چنان است كه به ديدار شيطان و بت‏ پرستان رفته باشد. و هر كه به فردى از آنان كمك كند مثل آن است كه به يزيد و معاويه و ابو سفيان كمك كرده باشد. » يكى از اصحاب پرسيد: هر چند معترف به حقوق شما باشد؟ امام(ع) (كه انتظار چنين پرسشى را نداشت) با خشتم به وى نگريست و فرمود: «از چنين پرسشى دست‏بردار! زيرا كسى كه معترف به حقوق ما باشد دچار نفرين ما نمى‏شود، مگر نمى‏دانى كه آنان پست‏ترين طايفه‏ هاى صوفيه هستند، در حالى كه تمامى صوفيان از مخالفان ما بوده و راهشان با راه ما مغايرت دارد. آنان جز يهود و نصاراى اين امت نيستند و همانها هستند كه سعى در خاموش كردن نور الهى دارند و خداوند نورش را به اتمام خواهد رسانيد هر چند كافران را ناپسند آيد. » (10)

ديگر تلاشهاى فرهنگى

فعاليتهاى فرهنگى امام هادى(ع) به موارد ياد شده محدود نمى‏شود، در لابلاى اسناد و متون تاريخى فعاليتهاى فرهنگى ديگرى نيز براى آن حضرت ثبت‏شده است كه در ذيل به برخى از آنها اشاره مى‏شود.

الف – سخنان و يا نوشته‏ هاى آن حضرت به منظور اثبات حق و پاسخگويى به شبهات موجود در جامعه.

از مهمترين و عميق‏ترين آثار فرهنگى پيشواى دهم(ع) رساله‏اى است كه در پاسخ مردم اهواز در موضوع جبر و تفويض نوشته و در آن، ضمن بحث مستدل و مستندى درباره ثقلين (قرآن و عترت) لزوم تمسك به آن دو و آماده كردن ذهن مخاطبين براى درك و پذيرش حقيقتى كه حضرت در صدد بيان آن است، به بيان موضوع مورد سؤال – يعنى جبر و تفويض – پرداخته و با بيانى روشن و رسا اعتقاد به هر يك از جبر و تفويض را ابطال و «الامر بين الامرين‏» را اثبات كرده است. (11) سخنان آن حضرت در حقيقت توحيد، امتناع رؤيت‏ خدا، استحاله تجسيم، استحاله وصف پروردگار به صفتى كه محيط بر كنه ذات حق تعالى باشد و. . . از ديگر آثار فرهنگى ارزنده آن امام معصوم است كه به منظور روشن كردن حق و زدودن شبهه از افكار مسلمانان القا شده است. (12) به عنوان نمونه، مساله رؤيت و عدم رؤيت‏خدا در روز قيامت از مسائل حاد و جنجال برانگيز دوران پيشواى دهم(ع) بود، به گونه‏اى كه «واثق‏» خليفه عباسى وقتى نتوانست ‏با اين پرسش كه قرآن مخلوق است‏يانه، «احمد بن نصر» را كه طرح ترور خليفه را ريخته بود از ميان بردارد، پرسش مربوط به رؤيت‏خدا را در قيامت مطرح كرد و وقتى «احمد» در اين زمينه روايتى از پيامبر(ص) خواند، خليفه همان را بهانه قرار داد و شخصا او را به قتل رساند. (13) نامه «احمد بن اسحاق‏» به امام عليه السلام درباره مساله رؤيت و بازگو كردن نظرات و عقايد پراكنده مردم در اين موضوع و كسب تكليف از امام(ع) دليل ديگرى بر حاد بودن اين مساله در جامعه اسلامى آن روز است. (14)

ب – شركت در مجالس مناظره و پاسخگويى به پرسشهاى مطرح شده از سوى خليفه و عمال او.

مجالس بحث و مناظره بين امامان و دانشمندان و سردمداران مكاتب مختلف، ميدان مناسبى براى نشر فرهنگ اسلام و زدودن شبهات از اذهان مردم و تبلور چهره اصلى امامت‏ بود. امام دهم(ع) نيز همچون پدران بزگوارش از اين مجالس حد اكثر استفاده را براى اهداف ياد شده نمود و علاوه بر شكست دادن چهره ‏هاى علمى مزدورى همچون «يحيى بن اكثم‏» بسيارى از حقايق را براى مردم روشن كرد. اين جلسات آنچنان روشنگر و براى دستگاه خطرناك و كوبنده بود كه يحيى بن اكثم‏» در پايان يكى از آنها خطاب به متوكل گفت: «پس از اين جلسه و اى پرسشها سزاوار نيست از او درباره مساله ديگرى پرسيده شود، زيرا هيچ مساله‏اى به مشكلى اين مسائل نخواهد رسيد (با اين حال او همه آنها را با دليل و برهان پاسخ گفت) و آشكار شدن مراتب علم و دانش او موجب تقويت‏ شيعيان خواهد گشت. » (15) به جز مجالس بحث و مناظره، «متوكل‏» ناچار می ‏شد در برخى از مشكلات علمى و فقهى كه براى حكومتش پيش می ‏آمد به آن حضرت رجوع كند و پاسخ صحيح آنها را بگيرد. اينك چند نمونه: – متوكل مريض شد، نذر كرد در صورت بهبودى دينارهاى زيادى صدقه دهد. پس از بهبودى فقها را جمع كرد و از مقدار دينارهايى كه بايد صدقه بدهد پرسيد. هر كس چيزى گفت. ناچار – با راهنمايى فردى – به امام(ع) متوسل شد. امام(ع) فرمود: «بايد هشتاد دينار صدقه بدهد. » وقتى از علت آن پرسيد به اين آيه استناد كرد: «لقد نصركم الله في مواطن كثيرة‏» (16) خداوند شما را در موطن‏هاى زيادى يارى كرد. جنگهاى رسول خدا را شمرديم به هشتاد مورد رسيد. متوكل از پاسخ و استدلال حضرت خوشحال شد و به فرد راهنما ده هزار درهم پاداش داد. (17) – مرد نصرانی ‏اى را كه با زن مسلمانى زنا كرده بود نزد متوكل آوردند تا حد الهى را بر او جارى كند. نصرانى (پيش از اجراى حد) مسلمان شد.

«يحيى بن اكثم‏» گفت: اسلام، جرائم دوران كفر را محو مى‏كند. برخى ديگر گفتند: بايد سه حد بخورد. «متوكل‏» كتبا از امام(ع) كسب تكليف كرد. حضرت در پاسخ نوشت: «بايد تازيانه بخورد تا بميرد. » نظر امام(ع) مورد انكار دانشمندان قرار گرفت. متوكل از دليل حكم پرسيد. امام(ع) در پاسخ، اين آيه را خواند: «فلما راوا باسنا قالوا آمنا بالله وحده و كفرنا بما كنا به مشركين. فلم يك ينفعهم ايمانهم لما راوا باسنا. » (18) هنگامى كه شدت عذاب ما را ديدند گفتند: به خداى يكتا ايمان آورده و به همه آنچه كه شريك خدا مى‏گرفتيم كافر شديم. اما ايمانشان پس از مشاهده عذاب ما سودى به آنان نبخشيد. متوكل فتواى امام(ع) را پذيرفت و دستور داد فرد نصرانى را با تازيانه بزنند تا بميرد. (19)

– متوكل كاتب نصرانی‏اى داشت كه سخت مورد علاقه‏اش بود، روى همين جهت او را با كنيه «ابونوح‏» خطاب مى‏كرد. بعضى كاتبان براى امر اعتراض كرده گفتند: سزاوار نيست‏ براى كافر كينه قرار داده شود. متوكل از فقهيان استفتا كرد. هر كس نظرى داد. استفتايى نيز از امام(ع) كرد. امام در پاسخ بعد از «بسم الله‏» اين آيه را نوشت: «تبت‏يدا ابى لهب و تب‏». (20) و بدين وسيله به متوكل و فقها فهماند كه كنيه قراردادن براى كافر اشكالى ندارد. (21)

پي‏ نوشت:

(1) براى آگاهى بيشتر به تاريخ الاسلام، دكتر حسن ابراهيم حسن، ج 4، ص 420 – 566 مراجعه كنيد.

(2) سوره انبياء، آيه 49.

(3) التوحيد، شيخ صدوق، ص 224، و معادن الحكمة، ج 2، ص 224.

(4) رجال كشى، جزء 6، ص 520 – 521 ، رديف 999 و 1000.

(5) همان مدرك، ص 518 – 519، رديف 997 و وسائل الشيعه، ج 18، ص 554.

(6) همان مدرك، ص 518، رديف 996.

(7) همان مدرك، ص 520، رديف 996.

(8) همان مدرك، ص 524، رديف 1001.

(9) همان مدرك، ص 461، رديف 879.

(10) سفينة البحار، ج 2، ص 58، روضات الجنات، ج 3، ص 134 – 135 و حديقة الشيعة، ص 602 – 603.

(11) براى آگاهى از متن اين رساله به تحف العقول، ص 338 – 352 مراجعه كنيد.

(12) تفصيل سخنان امام(ع) را در زمينه‏هاى ياد شده در حياة الامام على الهادى(ع) ص 98 – 130، و الاحتجاج، ج 2، ص 449 – 455 مطالعه كنيد.

(13) ر. ك. تاريخ طبرى، ج 9، ص 135 – 139.

(14) براى آگاهى از نامه به الكافى، ج 1، ص 97 و الاحتجاج، ج 2، ص 449 – 450 و معادن الحكمة، ج 2، ص 221 رجوع كنيد.

(15) مناقب، ج 4، ص 405. مشروع پرسشهاى «ابن اكثم‏» و پاسخ آن حضرت در منبع ياد شده، ص 403 – 405 و بحار الانوار، ج 50، ص 165 – 172 آمده است.

(16) سوره توبه، آيه 25.

(17) الاحتجاج، ج 2، ص 453 – 454، مناقب، ج 4، ص 402 و بحار الانوار، ج 50، ص 162 – 163.

(18) سوره غافر، (مؤمن) آيه 84 و 85.

(19) مناقب، ج 4، ص 405 – 406 و بحار الانوار، ج 50، ص 172.

(20) سوره تبت، آيه 1.

(21) ر. ك. حيالاة‏الامام على الهادى(ع)، ص 239.